اصفهان- ۹۰سال از جاری شدن سیل در زمین‌های کشاورزی کاشان و کشف تمدنی به قدمت نزدیک به هشت هزار سال به نام تپه سیلک می‌گذرد اما باوجود ثبت ملی، این محوطه با چالش‌های فراوانی روبه‌رو است.
خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها – کورش دیباج: بازمانده‌ای یا بهتر است بگوییم ویرانه کهن‌ترین زیگورات باستانی ایران است، باوجود ارزش میراثی بالا و ثبت ملی آن بارها بارها از حفاری غیرمجاز و ساخت‌وساز جدید در امان نمانده است و قرار است امروز بیست و چهارم شهریورماه به مناسبت نود وسومین سالروز ثبت ملی آن مروری بر این میراث کهن و چالش‌های پیش روی آن داشته باشیم.
«تپه سیلک کاشان» در سه کیلومتری جنوب غربی کاشان و در سمت راست جاده کاشان به فین قرارگرفته است. قدمتی نزدیک به هفت هزار سال دارد و مایه مباهات تمدن ایرانی است که میراث ارزشمند تاریخی مانند قدیمی‌ترین خشت دست‌ساز و سفال‌های منقوش را در خود جای‌داده است. در محوطه تپه سیلک کاشان حفاری‌ها و کندوکاوهای بسیاری در زمان‌های مختلف انجام‌شده و اشیا و ظروف بسیاری از دل خاک بیرون کشیده شده است.
در خرابه‌های تپه باستانی سیلک چند اسکلت انسان و ظروف باستانی پیداشده است که این اشیا در موزه‌های لوور فرانسه، موزه ملی ایران و موزه باغ فین و موزه‌ای در کنار این مجموعه باستانی قرار داده‌شده است. پیدا شدن تعداد زیادی دوک‌های ریسندگی و همچنین ابزارآلات ذوب فلزات دلالت برصنعتی بودن سیلک در آن دوران دارد. شاید تپه سیلک در نگاه اول مانند تپه‌های معمولی باشد اما در زیر آن دنیایی سرشار از شگفتی مدفون است.
آنچه بازدید از تپه سیلک کاشان را مورد اهمیت قرار می‌دهد
سیلک یکی از مکان‌های تاریخی پس از تمدن جیرفت کرمان در فلات ایران است و جایگاه اولین تمدن شهرنشینی بشر محسوب می‌شود. سیلک یکی از مکان‌های تاریخی است که مدارک مکتوب متعلق به دوران پیش از هخامنشی در آن پیداشده است. نزدیک به پنج‌هزار سال پیش از میلاد، مردم غارنشین فلات ایران در پی دگرگونی‌هایی که ازلحاظ آب‌وهوا و تشکیل مزارع و چمن زارها به وجود آمده بود، به دشت‌ها روی آوردند و زندگی تازه‌ای را آغاز کردند و در تمدن آن‌ها نسبت به دوران پیشین پیشرفت بیشتری دیده شد. کهن‌ترین مردم دشت نشین، مردم محل سیلک نزدیک کاشان بودند که آثار زندگی آن‌ها طی کاوش‌ها کشف‌شده است. میدان گاه باستانی سیلک نیز در منطقه فین کاشان واقع‌شده است و پیشینه‌ای نزدیک به هفت هزار سال دارد.
تپه سیلک دراصل ویرانه‌های زیگورات باستانی ایران و نیایشگاه مردمان باستانی ایران بوده است که از گِل رس و سفال ساخته‌شده‌است. این مجموعهٔ تاریخی تا سال ۱۳۱۰ خورشیدی شناسایی نشده بود و در میان مردم کاشان به شهر نفرین‌شده معروف بود. هشتاد سال پیش با جاری شدن سیل در زمین‌های کشاورزی کاشان، این تپه‌ها نمایان و کشف شد و در بیست و چهارم شهریور ۱۳۱۰ با شماره‌ی ۳۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
اهمیت معماری تپه سیلک کاشان
تپه سیلک از دو تپه شمالی و جنوبی که در فاصله ۶۰۰ متری یکدیگر قرار دارند و دو گورستان الف و ب تشکیل‌شده است. گورستان الف با قدمت ۳۵۰۰ ساله در ۲۰۰ متری جنوب قرار داشت که امروزه بروی آن بلوار امیرالمومنین کشیده شده است. گورستان ب نیز با قدمت ۳۰۰۰ ساله در زیرباغ‌ها و مزارع کشاورزی ضلع غربی تپه قرارگرفته است و تنها زیگورات سیلک است که ۱۵.۹۴ متر از ارتفاع آن باقی‌مانده است و از سه‌طبقه سکوی مطبق و یک پاگرد در جنوب سکوی اول و یک‌راه بالارو ساخته‌شده است که در بازسازی جدید بنای زیگورات این راه به شکل پلکان نشان داده‌شده است. زیگورات سبک معماری مذهبی ویژه شهرهای عمده بین‌النهرین (عراق کنونی) و ایران بوده است که طبق آن بنا به‌صورت برج مطبق هرمی شکل بنا می‌شد.
در آخرین کاوش‌های تپه سیلک چه به دست آمد؟
فصل سوم کاوش طرح بازنگری محوطه تاریخی سیلک در تپه سیلک کاشان در سال‌های اخیر توسط میراث فرهنگی شروع شد اهداف کاوش در تپه جنوبی سیلک در فصل دوم، پاسخ به این پرسش اساسی است که وضعیت سیلک در دوره‌های پنجم و ششم (آخرین مراحل استقراری این تپه) چگونه بوده و علل متروک شدن سیلک چیست. یکی از دستاوردهای زودهنگام فصل دوم از کاوش کشف راه‌آب سفالی متعلق به آخرین دوره سیلک اعلام شد. تپه باستانی سیلک با قدمت ۸ هزارساله خود از مهم‌ترین شواهد وجود تمدن و صنعت در زمان‌های دور است.
کشف سفال‌های ابتدایی تا سفال‌های پیچیده‌تر، دوک ریسندگی و بافندگی، ابزارهای فلزی و کوره ذوب فلزات همه‌وهمه خبر از یک شهر صنعتی و پیشرفته در آن زمان می‌دهد. تپه‌های سیلک درواقع باقی‌مانده‌های قدیمی‌ترین زیگورات جهان و مکانی برای نیایش خدایان بوده است.
این تمدن گم‌شده حدود یک قرن پیش با وقوع سیل سر از خاک درآورد و طعمه دلالان عتیقه شد. رومن گریشمن باستان‌شناس موزه لوور فرانسه برای کاوش در این تپه هیئت فرانسوی خود را به ایران آورد. گیرشمن و همکارانش در طی سال‌های ۱۳۱۲، ۱۳۱۳و ۱۳۱۶ محوطه باستانی تپه سیلک را کاوش کردند. نتیجه این کاوش‌ها دو جلد کتاب با عنوان سیلک کاشان به زبان فرانسوی بود که بعدها انتشارات میراث فرهنگی ایران آن را به زبان فارسی ترجمه کرد.
نوکنده، رئیس موزه ملی و سرپرست این فصل از کاوش تپه سیلک گفت: «طرح بازنگری سیلک برنامه پژوهشی بلندمدتی است که صادق ملک شهمیرزادی آن را به هدف ساماندهی و به‌روز کردن پژوهش‌های باستان‌شناسی سیلک بنیاد نهاد که مرحله نخست آن با سرپرستی او از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴ انجام شد و مرحله دوم آن به سرپرستی حسن فاضلی نشلی طی سال‌های ۱۳۸۷ و ۱۳۸۸ ادامه یافت.»
وی افزود: «مرحله سوم طرح بازنگری سیلک از سال ۱۴۰۱ به سرپرستی من و جواد حسین زاده ساداتی آغازشده و اکنون فصل سوم آن در جریان است. هدف از مرحلۀ سوم طرح بازنگری سیلک که با همکاری پژوهشکده باستان‌شناسی کشور، موزه ملی ایران و گروه باستان‌شناسی دانشگاه کاشان در حال انجام است، پاسخ به پرسش‌های پژوهشی و تخصصی باستان‌شناختی منطقه مرکزی ایران از دوران نوسنگی تا ابتدای دوره هخامنشی و در کنار آن فراهم کردن شرایط و امکانات برای نمایش آثار باستان‌شناختی محوطه به بازدیدکنندگان و گردشگران ایرانی و خارجی است.
سرپرست هیئت باستان‌شناسی اظهارکرد: «در این فصل کارگاه O.۲۸ و P.۲۸ برای پژوهش و کاوش انتخاب‌شده که هدف از آن‌هم ادامه کاوش‌های سال گذشته و نیز شناخت دقیق‌تر و عمیق‌تری از جدیدترین لایه‌های محوطه است. ازجمله آثار مهمی که تاکنون از این قسمت به‌دست‌آمده کارگاهی صنعتی به طول حدود ۸ و عرض حدود ۲ متر است که با توجه به یافته‌های موجود احتمالاً کارگاهی مرتبط با فعالیت‌های فلزگری از دوره ششم سیلک (حدود ۲۸۰۰ تا ۲۶۰۰ سال پیش) باشد.»
نوکنده افزود: «این کارگاه شامل یک دیوار طولی در سمت غرب و ۲ دیوار عرضی شمالی و جنوبی است و به نظر این کارگاه در بخش شرقی دیوار نداشته و سقف روی تیرهای احتمالاً چوبی استوار بوده است. روی کف این کارگاه آثاری از یک چاله حرارت دیده کوچک (احتمال محل قرار دادن بوته ذوب)، مشته سنگ‌ها و سنگ‌های ساب و خاکستر دیده می‌شود که شواهدی بر کاربری فضای به‌دست‌آمده‌اند. از طرفی در آوارهای بخش شرقی این فضا بخشی از یک لوله دم نیز کشف‌شده که باز شاهدی دیگری بر تائید کاربری فضای به‌دست‌آمده است.»
این باستان‌شناس، یکی دیگر از یافته‌های شاخص این فصل را کشف مجموعه‌ای سفالی از دوره سیلک ۴ (۵۳۰۰ تا ۴۹۰۰ سال پیش) دانست و تصریح‌کرد: «این مجموعه که شامل یک خمره سفالی، دو کاسه موسوم به کاسه‌های لبه واریخته، بخش‌هایی از یک جام سفالی منقوش و بخشی از یک کوزه است که در زیر سازه‌های دوره سیلک ۶ قرار داشته و ازاین‌رو بافت و بستر این مجموعه اکنون چندان مشخص نیست و تشخیص آن به فصول آتی وا نهاده می‌شود.
چالش‌های پیش روی تپه سیلک
سالهاست که سیلک از تعرض‌ها در امان نیست، ماجرا برمی‌گردد به چهار دهه قبل، سال‌هایی که تکاپو برای توسعه کشت محصول گندم نشانی را روانه زمین‌های ملی سیلک کرد، از آن سال‌ها همه این روزها را پیش‌بینی می‌کردند اما تلاش کارشناسان نتوانست ورق را برای قدیمی‌ترین سکونتگاه فلات مرکزی ایران برگرداند و حالا این محوطه باستانی در چمبره‌ای از ساخت‌وسازها گرفتار آمده است.
زمین‌هایی که روزی برای کشاورزی در اختیار مردم قرار گرفت، بعدها بلای جان سیلک شد، چمبره ای از ساخت‌وسازها در اطراف یک محوطه باستانی که هیچ‌کس نتوانست جلودارش باشد و هرروز تعرض‌ها بیشتر و بیشتر شد، سال‌های گذشته به دلیل نبود وحدت رویه در برخورد با ساخت‌وسازهایی که حریم و عرصه سیلک را مورد تجاوز قرار داده‌اند موجب شد که قانون‌شکنی روند معمولی بگیرد و حالا متولیان میراث فرهنگی به‌سختی می‌توانند از پس این تخلفات ریزودرشت برآیند.
گرچه اجرای حکم تخریب چند خانه‌باغ هشداری بود برای دلالانی که زمین‌های دولتی را خریداری و ساخت‌وساز می‌کنند اما این تصرف گسترده در حریم تپه باستانی سیلک، همیاری و البته قدرت اجرایی بیشتری را برای میراث فرهنگی می‌طلبد تا بتواند تنها تا حدودی آثار تصرفاتی که تپه سیلک را محصور و یا منظر آن را مخدوش کرده است پاک کند.
حریم و عرصه تپه سیلک در سال ۹۷ بازنگری شده است اما هنوز هم به عرصه این اثر تاریخی به تأکید کارشناسان دست‌اندازی می‌شود، هفته گذشته خانه باغی که در عرصه سیلک ساخته‌شده بود با حکم قضائی و ورود دایره اجرای احکام شهرداری کاشان تخریب شد، این‌یک مورد از هشت حکم تخریبی بود که باید اجرا می‌شدند اما همه این هشت مورد تنها مشت نمونه خروار از ساخت‌وسازهایی است که هرکدام راه گریزی یافته و با تمام هشدارها و اخطارها حریم و یا عرصه تپه سیلک را خانه و یا خانه باغ کرده‌اند.
سیلک، گرفتار در ساخت‌وسازهای جدید
علیرضا جعفری زند، باستان‌شناس و از کارشناسان رسمی دادگستری در ابنیه و آثار تاریخی کسی است که بسیاری از پرونده‌های ساخت‌وساز غیرمجاز در حریم و عرصه سیلک را بررسی و کارشناسی کرده است. وی معتقد است که شهرداری و میراث فرهنگی باید ماجرای ساخت‌وسازها را پیش از شروع کار متخلفان جلودار باشند و در یک‌کلام تکلیف این قضیه را هرچه زودتر روشن کنند.
این باستان‌شناس با اشاره به سی‌وسه حکم تخریب و نبود قدرت اجرایی لازم برای برخورد با این تخلفات گفت: باوجود اطلاع از ممنوعیت ساخت‌وسازها در حریم درجه‌یک سیلک، اهالی بدون مجوز از شهرداری و میراث فرهنگی شروع به ساخت‌وساز می‌کنند. پایگاه سیلک در این رابطه بارها در حین ساخت اخطار می‌دهد ولی متأسفانه با برخورد بد عده‌ای و حتی ضرب و شتم روبه‌رو شده‌اند.
وی افزود: درواقع کوتاهی از پایگاه سیلک نیست ولی قادر هم نیست که در مقابل این هجوم پایداری کند و دچار رویکردی است که مرتب در حال جنگیدن با افراد متخلف است.
به گفته جعفری زند بخشی از منطقه فین که سیلک در آن واقع‌شده است از سال ۷۶ به این‌سو جهت ساخت‌وساز موردتوجه قرار گرفت و قیمت زمین‌های این ناحیه روند صعودی گرفت، عکس‌های هوای اطراف سیلک در سال‌های ۷۵ نشان می‌دهد که تمامی زمین‌های اطراف سیلک، مزارع و باغ بوده‌اند اما طی بیست گذشته به دلیل مرغوبیت منطقه و شروع ساخت‌وسازها، بسیاری از زمین‌های کشاورزی و باغ‌ها تخریب و تبدیل به خانه‌های مسکونی شدند.
تعیین حریم تپه سیلک برای دومین بار
وی با اشاره به اینکه سیلک تاکنون دو بار تعیین حریم شده است، افزود: متأسفانه تا دیواربه‌دیوار تپه شمالی و جنوبی سیلک ساخت‌وساز شده است و دهن‌کجی بسیار بزرگ اینکه یک‌خانه بسیار مجلل و بلندمرتبه به سبک کنگره آمریکا در نزدیکی تپه شمالی موجب شده است که بقیه هم با استناد به ساخت این خانه از دوگانگی برخورد میراث فرهنگی انتقاد کنند.
زند معتقد است که باید هر ۲ نهاد یعنی شهرداری و میراث فرهنگی در کنار هم، محکم در برابر تخلفات برخورد کنند. این کارشناس دادگستری در طول سال‌های گذشته با پرونده‌های دست‌اندازی به هر نحو در عرصه و حرائم سیلک روبه‌رو بوده است. وقتی عرصه و حرائم یک اثر تاریخی را مشخص می‌کنیم، هم دست‌اندازی به خود این حریم و عرصه و هم مخدوش کردن منظر عمومی مشکل‌ساز است، درواقع نباید در کنار این آثار، بناهایی ساخته شود که آن اثر را تحت شعاع قرار دهد.
وی ادامه داد: متأسفانه در سیلک این اتفاق افتاده و شما امروز اگر به سیلک بروید، می‌بینند که اطراف آنچه خانه‌های بلندمرتبه‌ای ساخته‌شده است، این رویکردها چشم‌انداز زشتی را برای تپه‌های تاریخی سیلک ایجاد کرده و بنابراین سیلک در این ساخت‌وسازهای جدید در حال گم‌شدن است.
آنچه از صحبت این کارشناسان برمی‌آید باوجود ثبت ملی این تپه هنوز این اثر ارزشمند تاریخی از عواملی چون ساخت‌وسازهای غیرمجاز و غیره در امان نیست و می‌طلبد که نهاده‌ای متولی همچون میراث فرهنگی، دادگستری و غیره توجه بیشتری به این میراث ارزشممند تاریخی داشته باشد.
